Σύνοψη

Σε ευρωπαϊκό και σε εθνικό επίπεδο η Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία (Κ.ΑΛ.Ο.) αποτελεί ένα διαφορετικό μοντέλο ανάπτυξης της οικονομίας που δίνει έμφαση στον κοινωνικό αντίκτυπο, την καλλιέργεια της κοινωνικής αλληλεγγύης και την προώθηση των δημοκρατικών αρχών διαχείρισης. Έτσι, εκτός από τον ιδιωτικό και τον δημόσιο τομέα υπάρχει και ένας τρίτος τομέας της οικονομίας που παράγει αγαθά και υπηρεσίες, αυτός της Κ.ΑΛ.Ο.. Ο τομέας αυτός διαφοροποιείται από τον δημόσιο και τον ιδιωτικό λόγω δύο βασικών του χαρακτηριστικών: α. οι δραστηριότητες που αναπτύσσει δίνουν προτεραιότητα στην κάλυψη των κοινωνικών αναγκών κι όχι στην επεκτατική κερδοφορία και β. οι δραστηριότητες αυτές αναπτύσσονται με συλλογικές και
δημοκρατικές διαδικασίες συμμετοχής και λήψης αποφάσεων.

Η ανάπτυξη της Κ.ΑΛ.Ο. αποτελεί πολιτική προτεραιότητα, καθώς η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι αποτελεί προνομιακό φορέα παραγωγικής ανασυγκρότησης, κινητοποιεί και αξιοποιεί κοινωνικές δυνάμεις σε μια δημιουργική προοπτική, διακρίνεται από σταθερότητα, διαχρονικότητα και μεγάλη ανθεκτικότητα σε εξωτερικά σοκ, συγκροτεί οικονομικά περιβάλλοντα που επιφέρουν πολλαπλά οφέλη σε όλους τους εμπλεκόμενους και, τέλος, επιτρέπει και προϋποθέτει τον δημοκρατικό και συμμετοχικό σχεδιασμό της συνολικής οικονομίας, ως οικονομίας των κοινωνικών αναγκών.

Στην Ελλάδα, ο πρώτος νόμος για την Κοινωνία Οικονομία θεσπίσθηκε το 2011 (ν. 4019/2011) και παρείχε το πρώτο θεσμικό πλαίσιο για την ανάπτυξη των κοινωνικών επιχειρήσεων. Εν συνεχεία το 2016, θεσπίσθηκε ο νόμος 4430/2016 (ΦΕΚ Α΄205) που αποτελεί τον πρώτο νόμο που επιχειρεί να ρυθμίσει οριζόντια τη λειτουργία των Φορέων Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας στη χώρα, αφού πρωτίστως οριοθετήσει εκ νέου το πεδίο.

Ο νόμος στοχεύει στη σαφή θεσμική ανασυγκρότηση και την ανανέωση του οικοσυστήματος της Κ.ΑΛ.Ο., με την έμφαση να δίνεται στη δημιουργία συλλογικής και κοινωνικής ωφέλειας από το Φορέα και όχι στη νομική μορφή καθεαυτή, στη διάχυση των πρακτικών της Κ.ΑΛ.Ο. σε όλους τους δυνατούς τομείς οικονομικής δραστηριότητας και στην ενίσχυση των παραγωγικών εγχειρημάτων αυτοδιαχείρισης και της συλλογικής κοινωνικής επιχειρηματικότητας. Με την ψήφιση του συγκεκριμένου νόμου, δημιουργήθηκε η Ειδική Γραμματεία για την Κ.ΑΛ.Ο., ως η πρώτη διακριτή διοικητική μονάδα στην ελληνική κυβέρνηση για τον συγκεκριμένο τομέα, πόνημα της οποίας είναι και η παρούσα έκθεση.

Από τις 29/5/2012, οπότε εγγράφηκε η πρώτη Κοιν.Σ.Επ. στο Γενικό Μητρώο Κοινωνικής Οικονομίας έως και τις 31/10/2016 οπότε αντικαταστάθηκε ο Ν.4019/2011, οι φορείς που παρέμειναν εγγεγραμμένοι στο Μητρώο ανήλθαν σε 847. Μετά την έναρξη ισχύος του Ν.4430/2016 (31/10/2016) και μέχρι τις 31/8/2017 οι νέοι φορείς που εγράφησαν στο Γενικό Μητρώο Φορέων Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας ανέρχονταν σε 206. Με βάση τις ετήσιες εκθέσεις που υποβάλουν οι φορείς Κ.ΑΛ.Ο. στο σχετικό Μητρώο παρατηρείται συνεχής
αύξηση του αριθμού των ενεργών φορέων. Συγκεκριμένα, το έτος 2013 οι φορείς που υπέβαλαν ετήσια έκ θεση ανέρχονταν σε 3, ενώ το 2016 σε 283 φορείς. Σημειώνεται ότι οι ετήσιες εκθέσεις παρέχουν στοιχεία για το προηγούμενο έτος από το έτος υποβολής τους. Θα πρέπει να διευκρινισθεί ότι τα παραπάνω στοιχεία δεν συνεπάγονται ότι δεν υπάρχουν ενεργοί φορείς μεταξύ των φορέων που δεν έχουν υποβάλει ετήσια έκθεση στο Μητρώο. Σύμφωνα, όμως, με τα στοιχεία που έχει στην παρούσα φάση στη διάθεσή του το Υπουργείο, το ανωτέρω δεν μπορεί να διακριβωθεί.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που προκύπτουν για το έτος 2015, η μεγαλύτερη συγκέντρωση ενεργών φορέων Κ.ΑΛ.Ο. παρατηρείται στην περιφέρεια Αττικής, όπου λειτουργούν το 45% του συνόλου των ενεργών φορέων, ενώ ακολουθούν η περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας, η περιφέρεια Θεσσαλίας και η περιφέρεια της Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης. Μικρότερη συγκέντρωση παρουσιάζουν οι περιφέρειες Κρήτης και Πελοποννήσου, ενώ οι περιφέρειες Δυτικής Ελλάδας και Νοτίου Αιγαίου εμφανίζουν ποσοστά της τάξης του 4%. Στις υπόλοιπες περιφέρειες η παρουσία ενεργών φορέων Κ.ΑΛ.Ο. είναι σημαντικά περιορισμένη.

Ο αριθμός των εργαζομένων στους παραπάνω φορείς φαίνεται να αυξάνεται αντίστοιχα με τον αριθμό των φορέων. Πιο συγκεκριμένα, το 2012 υπήρχε μόνο ένας εργαζόμενος (ο οποίος δεν ανήκε σε ευάλωτη ομάδα), ενώ το 2015 οι εργαζόμενοι ανέρχονταν σε 813 και οι εργαζόμενοι που προέρχονταν από ευάλωτες ομάδες ανέρχονταν σε 224. Ο συνολικός κύκλος εργασιών των φορέων ξεκίνησε από 50 χιλ. € το 2012, αυξήθηκε στις 463 χιλ. € το 2013, το 2014 εκτινάχθηκε στα 6,2 εκ. € και το 2015 στα 6,9 εκ. €. Στην πλειοψηφία τους οι φορείς Κ.ΑΛ.Ο. δεν εμφανίζουν σημαντικά κέρδη ή ζημιές. Συγκεκριμένα, το 2015 τα έσοδα των φορέων έφτασαν τα 6,9 εκ. €, ενώ τα έξοδα τους τα υπερκέρασαν κατά 166 χιλ. €.

Θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ότι σημαντικό μέρος των εργαζομένων στους ενεργούς φορείς Κ.ΑΛ.Ο. απασχολούνται με άτυπες μορφές εργασίας, καθώς το 2014 τα έσοδα των φορέων δεν επαρκούσαν για να καλύψουν το μισθολογικό κόστος των εργαζομένων, που θα έφτανε τουλάχιστον τα 8 εκ. € (βασιζόμενο στο ελάχιστο μισθολογικό κόστος). Το ίδιο συνέβη και το 2015 όπου τα έσοδα επίσης υπολείπονταν του μισθολογικού κόστους (6,9 εκ. € έσοδα έναντι 9,7 εκ. € εκτιμώμενου ελάχιστου μισθολογικού κόστους). Η παραπάνω τάση αναδεικνύει το πρώιμο στάδιο ανάπτυξης του οικοσυστήματος της Κ.ΑΛ.Ο. και την ανάγκη για βελτίωση της βιωσιμότητας των φορέων της.

Από τα συνολικά δανειακά κεφάλαια που άντλησαν οι ενεργοί φορείς Κ.ΑΛ.Ο. από τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα της χώρας, φαίνεται να υφίσταται μια αδυναμία των παραπάνω ιδρυμάτων να παράσχουν τα αναγκαία κεφάλαια στους φορείς, έτσι ώστε να προχωρήσουν σε παραγωγικές επενδύσεις. Από τα παραπάνω συνάγεται το συμπέρασμα ότι υπάρχει σημαντική ανάγκη παροχής χρηματοδοτικών εργαλείων στους φορείς Κ.ΑΛ.Ο. προκειμένου να καλυφθεί το κενό της αγοράς.

Οι ενεργοί φορείς Κ.ΑΛ.Ο. που δραστηριοποιούνται στους διάφορους κλάδους της οικονομίας είναι πολύ μικρού μεγέθους και το φάσμα των υπηρεσιών και προϊόντων που προσφέρει ο κάθε ένας ποικίλει ανάλογα με τον σκοπό του, όπως αυτός καθορίζεται από τα μέλη του στο καταστατικό του. Οι κλάδοι που συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ποσοστό φορέων είναι αυτοί της εκπαίδευσης (12,77%), της εστίασης (10,64%), των δραστηριοτήτων οργανώσεων (9,22%), του χονδρικού εμπορίου (7,45%) και του λιανικού εμπορίου (6,38%). Ο μεγαλύτερος αριθμός εργαζομένων (Ετήσιες Μονάδες Εργασίας) εμφανίζεται στις υπηρεσίες καθαρισμού (7,4%), στην εκπαίδευση (5,1%) και στις δημιουργικές δραστηριότητες (4,6%) και ακολουθούν η εστίαση (3,7%), οι διοικητικές δραστηριότητες (3,4%) και οι δραστηριότητες οργανώσεων (3,0%). Στους υπόλοιπους κλάδους ο αριθμός εργαζομένων είναι κατά πολύ χαμηλότερος. Τον υψηλότερο κύκλο εργασιών συγκεντρώνει ο κλάδος των υπηρεσιών καθαρισμού (53.483 ευρώ) και ακολουθούν ο κλάδος της εστίασης (45.410 ευρώ), των συμβουλευτικών υπηρεσιών (37.160 ευρώ) και των κατασκευαστικών δραστηριοτήτων (36.628 ευρώ).

Από τη χαρτογράφηση του πεδίου που διεξήχθη στα πλαίσια του προγράμματος τεχνικής στήριξης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής εντοπίστηκαν τα ακόλουθα βασικά ερευνητικά ευρήματα για τους φορείς Κ.ΑΛ.Ο.: α. Είναι στην πλειοψηφία τους Νεοφυείς επιχειρήσεις που λειτουργούν σε τοπικό επίπεδο. β. Έχουν σαφείς κοινωνικούς στόχους και παρέχουν βοήθεια σε όσους έχουν ανάγκη. γ. Δραστηριοποιούνται σε μια ευρεία γκάμα κλάδων οικονομικής δραστηριότητας και έχουν ανάγκη για χρηματοδότηση. δ. Οι κοινωνικοί επιχειρηματίες είναι αισιόδοξοι για το μέλλον και έχουν μορφωμένους ηγέτες. ε. Υπάρχει ποικιλομορφία στη στελέχωση και διοίκησή τους.

Λαμβάνοντας υπόψη την ανάλυση που προκύπτει από τα στοιχεία Μητρώου Κ.ΑΛ.Ο., καθώς και τη χαρτογράφηση του πεδίου, καταρτίστηκε το «Σχέδιο Δράσης για την ανάπτυξη του οικοσυστήματος της Κ.ΑΛ.Ο. 2017-2023» που χρηματοδοτείται κυρίως από το ΕΣΠΑ με τουλάχιστον 161 εκ. € και περιλαμβάνει συνοπτικά τις ακόλουθες δράσεις: α. Κέντρα υποστήριξης φορέων Κ.ΑΛ.Ο.. β. Δράσεις χρηματοδότησης φορέων Κ.ΑΛ.Ο. γ. Χρηματοδοτικά Εργαλεία για τους φορείς Κ.ΑΛ.Ο. δ. Συστημικές Παρεμβάσεις για την ανάπτυξη της Κ.ΑΛ.Ο. ε. Δράσεις στο πλαίσιο της Τεχνικής Βοήθειας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Κατεβάστε το αρχείο της μελέτης εδώ